Ból biodra może pojawić się u osób w każdym wieku i skutecznie pogorszyć komfort naszego codziennego życia. Jego przyczyny mogą być bardzo różnorodne, ponieważ ból stawów biodrowych bywa zarówno rezultatem przeciążeń w ich obrębie, jak i chorób przewlekłych. Jeśli objawy nie są mocno nasilone i zanikają wraz z upływem czasu, możemy sobie z nimi radzić na własną rękę. W przypadku jednak, gdy czujemy ostry ból biodra, który nie słabnie, konieczna jest konsultacja z lekarzem. Co zatem należy wiedzieć o dolegliwościach w obrębie biodra i jak sobie z nimi radzić?
Spis treści:
- Budowa biodra i jego struktury, które mogą powodować ból w tym obszarze
- Przyczyny bólu biodra i schorzenia w ich obszarze
- Charakterystyczne objawy bólu bioder
- Sposoby diagnozowania dolegliwości w obrębie bioder
- Leczenie stawu biodrowego – dostępne metody bez operacji i interwencja chirurgiczna
- Kiedy powinniśmy obowiązkowo udać się do lekarza?
- Powikłania i konsekwencje lekceważenia problemów z biodrami
Anatomiczna budowa może mieć wpływ na ból biodra
Jeśli chodzi o staw biodrowy, budowa tej struktury nie jest szczególnie skomplikowana. Jest to staw kulisty, w którym łączy się głowa kości udowej i panewka biodrowa, zapewniające nam szeroki zakres ruchów w tym obszarze naszego ciała. Budowa biodra to przede wszystkim trzy kości miednicy, a konkretnie łonowe, kulszowe i kości biodrowe. Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka stawowa, która jest niezwykle sprężysta oraz odporna, między innymi na ścieranie.
Budowa stawu biodrowego obejmuje również obrąbek stawu biodrowego, który stanowi pogłębienie jego panewki. Od zewnątrz natomiast, staw biodrowy otacza torebka stawowa. Jest to gruba struktura, która odpowiada za produkcję płynu stawowego. To właśnie dzięki niemu powierzchnie stawowe są odpowiednio nawilżane, co pozwala nam na wykonywanie swobodnych ruchów w obrębie stawu. W obrębie nasady kości udowej znajdują się też guzowate wyniosłości, które są miejscem przyczepu mięśni odpowiadających za ruchy stawu biodrowego. Jest to krętarz większy i mniejszy. W tym obszarze stawu znajduje się również kaletka biodrowa, czyli mała struktura anatomiczna, która jest wypełniona płynem. Zapewnia ona dodatkową amortyzację i ochronę dla stawu.
Dodatkowym wzmocnieniem torebki stawowej są natomiast więzadła, które stabilizują też cały staw i zabezpieczają go przed wykonywaniem zbyt głębokich ruchów powodujących np. zwichnięcie stawu biodrowego. Płynną pracę tej struktury gwarantują nam również oczywiście mięśnie stawu biodrowego, takie jak mięśnie pośladkowe, mięsień prosty uda, mięsień przywodziciel wielki czy też mięsień biodrowo-lędźwiowy. Jeśli natomiast chodzi o dół biodrowy, który stanowi zagłębienie w przedniej części stawu biodrowego, to znajduje się w nim tętnica, żyła udowa, nerw udowy oraz węzły chłonne pachwinowe.
Dlaczego odczuwamy ból biodra? Przyczyny dolegliwości i potencjalne choroby
Jeśli chodzi o staw biodrowy, ból w jego obrębie może mieć bardzo różne podłoże. Niezależnie jednak od tego, co spowodowało takie dolegliwości u danej osoby, są one dość uciążliwe i mogą utrudniać normalne funkcjonowanie. Co zatem może wywołać ból w stawie biodrowym? Należy tutaj wymienić między innymi:
1. Zwyrodnienie stawu biodrowego, artretyzm
Choroba zwyrodnieniowa stawu biodrowego (koksartroza) to częsta przyczyna bólu biodra. Zwyrodnienie biodra to degeneracja chrząstki stawowej panewki biodrowej lub głowy kości udowej, w wyniku czego staw zaczyna się wysuszać. Z tego powodu, zwyrodnienie stawu biodrowego skutkuje bardzo nieprzyjemnym uczuciem sztywności stawu i ograniczeniem jego ruchomości. Inne choroby stawu biodrowego to również chociażby artretyzm, czyli zapalenie stawu spowodowane nadmierną ilością kwasu moczowego w organizmie.
Umiejscowienie: Pacjenci czują przede wszystkim ból biodra przy chodzeniu, często jest to też ból promieniujący do kolana lub pachwiny. Wraz z rozwojem choroby jej objawy mogą też obejmować ból biodra w nocy, przy leżeniu.
2. Dysplazja stawu biodrowego u dzieci i dorosłych
Przyczyny bólu biodra to także wrodzone nieprawidłowości w budowie panewki. W przypadku dysplazji u dziecka dochodzi do niepełnego rozwoju panewki stawowej, co objawia się ograniczoną ruchomością, niestabilnością, a także zaburzeniem chodu i względnym skróceniem nogi.
Umiejscowienie: Tego typu choroby bioder często nie dają dolegliwości bólowych u małych dzieci. Dopiero w wieku dojrzewania pojawia się u nich ból w biodrze.
3. Przeciążenie mięśni biodra
Nadwyrężenie mięśni biodra może być wynikiem zbyt intensywnego wysiłku fizycznego, braku odpowiedniej rozgrzewki lub niewłaściwej techniki wykonywania ćwiczeń. Takie przeciążenie stawu może też się pojawić po dłuższym spacerze lub po bieganiu u osób, które na co dzień nie uprawiają żadnego sportu. Jego nasilenie może być różne i zwykle pojawia się podczas ruchu.
Umiejscowienie: W wyniku przeciążenia może pojawić się ból biodra po bieganiu lub innej aktywności fizycznej.
4. Ucisk na nerw w wyniku zmian w kręgosłupie
Ból biodra od kręgosłupa może być spowodowany uciskiem na nerw w obrębie lędźwiowego i lędźwiowo-krzyżowego odcinka kręgosłupa.
Umiejscowienie: Pacjenci zazwyczaj odczuwają ból promieniujący do pośladka. Takie dolegliwości mogą występować w ruchu, ale często jest to też ból biodra przy siedzeniu.
5. Zapalenie stawu biodrowego
Zapalenie biodra może być wynikiem chorób o podłożu zapalnym. Bardzo często powodem jest także zapalenie kaletki biodrowej, a konkretniej chodzi o zapalenie kaletki krętarzowej stawu. Warto pamiętać, że schorzenie to może występować też u najmłodszych. Zapalenie stawu biodrowego u dziecka może być powikłaniem po infekcji górnych dróg oddechowych, ostrym przeziębieniu czy grypie. Oprócz tego, zapalenie stawu może być konsekwencją postępującego zwyrodnienia w obrębie tej struktury.
Umiejscowienie: Jeśli chodzi o objawy zapalenia stawu biodrowego, to u pacjentów występuje ostry ból promieniujący na nogę, a zwłaszcza na kolano.
6. Zapalenie ścięgna
Schorzenie to dotyka przede wszystkim sportowców oraz osoby, które na co dzień wykonują ciężką pracę fizyczną. Oprócz dolegliwości bólowych w obrębie stawu biodrowego, pacjenci narzekają również na strzelające biodro lub przeskakujące biodro.
Umiejscowienie: U osób z zapaleniem ścięgien występuje ból w lewym boku przy biodrze lub z prawej strony. Objawy pojawiają się głównie podczas ruchu.
7. Zwichnięcie stawu biodrowego
Uraz biodra spowodowany działaniem bardzo dużej siły (np. podczas wypadku komunikacyjnego). Jest to zdecydowanie poważniejszy uraz niż zwykłe stłuczenie biodra i miednicy po upadku. Zwichnięcie biodra polega na wysunięciu się głowy kości udowej z panewki, w wyniku czego pacjent odczuwa bardzo silny ból i nie jest w stanie poruszać kończyną. Pojawia się też obrzęk oraz krwiak.
Umiejscowienie: Pojawia się ostry ból. W zależności od tego, która kończyna została uszkodzona jest to ból w prawym boku nad biodrem lub po stronie lewej.
8. Złamanie biodra
Złamanie stawu biodrowego może obejmować uraz w obrębie kości udowej, jak i złamanie panewki stawu biodrowego. W tym drugim przypadku najczęściej przyczyną złamania jest bezpośrednie uderzenie w głowę kości udowej z bardzo dużą siłą, co powoduje jej przemieszczenie do jamy miednicy. Z kolei w przypadku urazu w obrębie kości udowej bardzo często zdarza się złamane biodro u starszej osoby, co jest związane z osłabieniem kości wraz z wiekiem.
Umiejscowienie: Ból biodra z boku po stronie, po której doszło do urazu.
9. Uszkodzenie obrąbka stawowego
Głównymi przyczynami tego schorzenia są urazy lub deformacje anatomiczne. Obrąbek stawowy może zostać uszkodzony podczas biegania lub poślizgnięcia. Główną przyczyną anatomiczną jest natomiast konflikt udowo-panewkowy.
Umiejscowienie: Ból w pachwinie oraz ból uda z przodu przy chodzeniu lub siedzeniu przez dłuższy czas. Ból może promieniować do pośladków, a w niektórych przypadkach zdarza się, że pojawia się ból stawu biodrowego w nocy.
10. Martwica jałowa
Martwica biodra, nazywana również chorobą Perthesa, występuje najczęściej u młodych chłopców. Oprócz bólu, u pacjentów pojawia się sztywność w biodrze i ograniczenie jego ruchomości, a także spłaszczenie pośladka.
Umiejscowienie: Martwica stawu biodrowego może powodować ból kości biodrowej, który nasila się po dłuższej aktywności (np. chodzenie lub bieganie) oraz pod wpływem ucisku.
11. Ból bioder w ciąży lub po porodzie
Uporczywy ból nóg w ciąży jest typowym objawem odczuwanym przez kobiety. Nasz tematyczny ból bioder występuje najczęściej w trzecim trymestrze, co jest spowodowane produkcją hormonu o nazwie relaksyna. Powoduje ona rozluźnienie więzadeł, mięśni i spojenia łonowego przed porodem, ale także sprawia, że kobieta jest bardziej narażona na urazy. Rosnący płód powoduje dodatkowo obciążenie wywołujące ból, podobnie jak przybieranie niewłaściwej postawy ciała.
Umiejscowienie: U kobiet najczęściej pojawia się ból biodra przy leżeniu na boku, co utrudnia spanie.
12. Nowotwór
Bardzo rzadko zdarza się, aby ból w obrębie stawu biodrowego oznaczał nowotwór, np. nowotwór kości udowej lub kości miednicy.
Umiejscowienie: W zależności od rodzaju nowotworu ból zlokalizowany w okolicy biodra może mieć nieco odmienny charakter i nasilenie.
Jak rozpoznać, że to ból biodra? Objawy charakterystyczne dla tego obszaru
Problem z biodrem może wynikać z działania bardzo różnorodnych czynników. W związku z tym, niezwykle ważne jest między innymi to, w którym miejscu pacjent odczuwa dokładnie ból bioder i nóg, czy też ból w pośladku, w pachwinie lub w udzie. Niezależnie od tego czy u danej osoby pojawia się ból prawego biodra czy ból w lewym biodrze, istotne są również dolegliwości mu towarzyszące. Mogą one wskazywać lekarzowi na konkretne schorzenie, które wywołuje objawy bólu stawu biodrowego. Należy zatem obserwować swoje ciało i informować specjalistę o wszelkich dolegliwościach, które pojawiają się, gdy doskwiera nam ból lewego biodra lub w okolicy biodra po prawej stronie. Wśród takich objawów towarzyszących należy wymienić:
- kuśtykanie – ból na wysokości biodra może sprawić, że pacjent nie będzie chciał go obciążać i zacznie kuśtykać. Taki objaw może być też związany ze skróceniem jednej z kończyn spowodowanym np. dysplazją;
- ból w stawie – pacjenci mogą doświadczać bólu w obrębie stawu biodrowo-krzyżowego, ale często jest to także ból biodra i kolana;
- ból w pachwinie – dolegliwości bólowe mogą również obejmować pachwiny oraz wewnętrzną stronę uda;
- problem z ruchem biodra – w przypadku niektórych schorzeń oprócz bólu, występuje również ograniczenie ruchomości w stawie biodrowym;
- nadmierne ciepło – dolegliwościom bólowym może też towarzyszyć wzrost ciepłoty okolic biodra, co pacjenci często opisują jako rozgrzaną skórę;
- obrzęk – w przypadku urazu biodra, poza bólem u pacjentów zwykle pojawia się też obrzęk okolicy biodra, a czasem również krwiak;
- tkliwość biodra – w sytuacji, gdy występuje ból w prawym lub ból w lewym boku biodra, okolice te mogą być nadmiernie wrażliwe na ucisk;
- problemy ze snem na obolałym miejscu – kiedy pojawia się ból w lewym biodrze albo ból w prawym biodrze i pośladku, pacjenci bardzo często nie mogą spać na boku, gdyż powoduje to nasilenie objawów;
- kłucie w biodrze – dość częstą dolegliwością towarzyszącą bólowi jest też nieprzyjemne kłucie w prawym lub kłucie w lewym boku przy biodrze;
- trzaskające biodro – pacjenci w wielu przypadkach skarżą się też na nieprzyjemne przeskakiwanie w biodrze podczas wykonywania ruchów.
Diagnozowanie – badanie fizykalne, USG stawu biodrowego i RTG biodra
Jak wygląda badanie pacjenta, który skarży się na ból biodra? W pierwszej kolejności lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad z pacjentem, aby poznać charakter dolegliwości oraz ewentualne objawy towarzyszące. Dopiero po zebraniu wszystkich ważnych informacji, specjalista przechodzi do badań, które pomogą postawić ostateczną diagnozę. Jest to przede wszystkim:
- badanie fizykalne – podczas takiego badania lekarz szczególnie zwraca uwagę na ewentualne występowanie obrzęku oraz zakres ruchów w obrębie biodra;
- USG stawów biodrowych – testy obrazowe tego typu najczęściej wykonuje się u noworodków w celu oceny stawów biodrowych pod kątem dysplazji. USG biodra u dorosłych wykorzystuje się natomiast, by ocenić układ mięśniowo-szkieletowy oraz wykluczyć lub potwierdzić choroby i zwyrodnienia bioder;
- RTG biodra – prześwietlenie biodra pozwala wykryć ewentualne zmiany w budowie stawu biodrowego. W jego przypadku nie jest wymagane żadne szczególne przygotowanie ze strony pacjenta.
Jak wyleczyć ból biodra? Leczenie zachowawcze, domowe sposoby i operacja
Jeśli chodzi o staw biodrowy, leczenie może przybrać różne formy. Wiele zależy od tego z jakiego powodu pacjenta boli biodro oraz jakie jest zaawansowanie danego schorzenia czy urazu. Metody leczenia bólu w obrębie stawu biodrowego możemy podzielić na:
1. Leczenie zachowawcze – preparaty przeciwbólowe i przeciwzapalne
Co na ból biodra w pierwszej kolejności zaleci nam lekarz? Przede wszystkim będą to preparaty o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym. Takie leki na ból biodra mogą mieć postać tabletek lub maści. W niektórych przypadkach lekarz może też zalecić wykonanie zastrzyków zawierających substancje przeciwzapalne i przeciwbólowe wprost do stawu.
Jakie leki na ból stawu biodrowego warto jednak stosować? Zwłaszcza w przypadku osób starszych lepszym rozwiązaniem niż kuracja doustna jest dobrej jakości maść przeciwbólowa lub przeciwzapalna. Oczywiście przy jej wyborze trzeba jednak zwracać uwagę na skład. Dobrze jeśli oprócz najważniejszych substancji aktywnych, zawierały one również naturalne składniki wspomagające leczenie. Wówczas, regularne wcieranie takiego preparatu w obolałe miejsce, przyniesie pozytywne rezultaty. A zatem co na ból stawu biodrowego wybrać? Leczenie stawu biodrowego bez operacji to z pewnością najlepsze rozwiązanie, dlatego warto zacząć terapię od zastosowania dobrej maści. Należy jednak wybierać sprawdzone i renomowane preparaty, które faktycznie przyniosą nam ulgę w bólu. Warto również zwrócić uwagę, aby oprócz mocnego składnika aktywnego, działanie wybranego preparatu wspomagane było naturalnymi półproduktami.
2. Jak samemu leczyć ból biodra? Ćwiczenia, okłady i inne domowe sposoby
Domowe sposoby na ból biodra również mogą przynieść nam ulgę, zwłaszcza gdy dolegliwości są przejściowe i nie wyróżniają się zbyt dużym nasileniem. Niezależnie od tego czy powodem bólu jest jego przeciążenie, uraz czy zapalenie stawu biodrowego, leczenie domowe może obejmować takie metody jak:
I. Ćwiczenia na ból biodra
Odpowiednie ćwiczenia na stawy biodrowe mogą złagodzić ich ból, poprzez rozciągnięcie mięśni, ścięgien, powięzi i więzadeł. Wszystkie ćwiczenia należy zawsze poprzedzić rozgrzewką, która przygotuje ciało do wysiłku i powinniśmy je wykonywać przynajmniej 3 razy w tygodniu. Czy tego typu ćwiczenia są skomplikowane? Nie! I to jest największa zaleta ich stosowania. Poniżej prezentujemy dwa bardzo proste przykłady, które każdy z nas może wykonać samodzielnie w domu:
- Pierwsze to tradycyjny siad turecki. Jak wygląda poprawne wykonanie ćwiczenia?
- Aby poprawnie wykonać siad turecki należy usiąść na podłodze z wyprostowanymi plecami.
- Umieścić lewą stopę na prawym kolanie. Jednocześnie prawa stopa powinna zostać ułożona pod lewym kolanem.
- W takiej pozycji staramy się pozostać przez kilkadziesiąt sekund, aby mięśnie w okolicy stawu biodrowego i pachwin mogły się dobrze rozciągnąć.
- Ruch ten należy powtórzyć kilka razy w ciągu dnia.
- Drugie to wykroki. Jest to jedno z najefektywniejszych ćwiczeń na ból bioder, które bez wątpienia każdy wykonywał chociaż raz w życiu. Jak powinno przebiegać poprawne wykonanie?
- Znajdując się w pozycji stojącej wykonujemy wykrok jedną nogą, utrzymując kolano na wysokości pięty, tak by nie wysuwało się do przodu.
- Noga zakroczna powinna być wyprostowana i oparta na palcach.
- Jedną dłoń opieramy na udzie tej kończyny, którą wykonujemy wykrok, a drugą opieramy o podłogę.
- Wytrzymujemy w takiej pozycji kilkanaście sekund i zmieniamy nogi.
- Ćwiczenie powtarzamy co najmniej 5 razy na każdą nogę.
Pamiętajmy, że w przypadku takich schorzeń jak chociażby zwyrodnienie stawu biodrowego, ćwiczenia powinny być dopasowane do indywidualnych potrzeb i możliwości pacjenta. Dlatego najlepiej jeśli zostaną one dobrane przez fizjoterapeutę.
II. Odpoczynek
Aby staw biodrowy mógł się poprawnie zregenerować potrzebuje odpoczynku. W miarę możliwości należy zatem odciążyć staw biodrowy oraz ograniczyć aktywność i pracę fizyczną czy uprawianie sportów. Jest to szczególnie ważne w sytuacjach, których mogło dojść do przeciążeń.
III. Okłady
Okłady, zarówno ciepłe jak i zimne mogą przynieść szybką ulgę w bólu. To jaki rodzaj okładów zadziała w przypadku danego pacjenta jest sprawą bardzo indywidualną. Sami musimy zatem zaobserwować, co najlepiej sprawdza się w naszym przypadku. Okłady zimne można w prosty sposób wykonać z kostek lodu zawiniętych w ręcznik lub ściereczkę. Z kolei przy ciepłych okładach doskonale sprawdzą się termofory wypełnione gorącą wodą. W każdym przypadku, okłady przykładamy do bolących miejsc kilka razy dziennie, na ok. 20 minut.
IV. Odpowiednia pozycja snu i siedzenia
Zachowanie odpowiedniej pozycji w trakcie odpoczynku, jak i siedzenia może wpływać na odczuwane przez pacjenta dolegliwości. Przede wszystkim nie powinniśmy spać na tym boku, w którym odczuwamy ból. A w sytuacji, gdy długie godziny spędzamy w pracy w pozycji siedzącej, należy co jakiś czas nieco zmieniać pozycję, tak by odciążyć i rozluźnić poszczególne mięśnie.
3. Leczenie operacyjne
Gdy leczenie zachowawcze nie przynosi oczekiwanych rezultatów lub też zwyrodnienie albo uszkodzenie stawu biodrowego jest zbyt poważne, lekarz może zdecydować o tym, iż konieczna jest operacja biodra. Co prawda nie ma czegoś takiego jak bezinwazyjna operacja stawu biodrowego, ale oczywiście istnieją metody, które nie będą wiązać się z bardzo dużym wpływem na strukturę układu kostnego.
- W niektórych przypadkach można wykonać zabieg małoinwazyjny, jakim jest artroskopia. W jej trakcie lekarz wykonuje jedynie dwa małe nacięcia, przez które wprowadza kamerę oraz narzędzia. Z ich pomocą możliwe jest oczyszczenie stawu oraz naprawa istniejących uszkodzeń. W przypadku takiego zabiegu pacjent jest pionizowany tego samego dnia, a do domu może wrócić dzień po operacji.
- W trudniejszych przypadkach, u pacjentów przeprowadzana jest tradycyjna operacja stawu biodrowego, wykonywana nowoczesnymi metodami. Jest to endoprotezoplastyka lub inaczej alloplastyka. Podczas takiego zabiegu lekarz dokonuje całkowitej lub częściowej wymiany poszczególnych elementów budujących staw biodrowy. Wstawiane są wówczas sztuczne implanty albo endoproteza biodra, które przejmują funkcje usuniętej struktury w obrębie stawu biodrowego.
Oczywiście tak jak w przypadku każdej innej inwazyjnej operacji, może dojść do powikłań, które zagrażają zdrowiu pacjenta, takich jak zakrzepica żylna lub infekcja. Mimo to, zabieg ten daje zazwyczaj bardzo dobre efekty, eliminując ból oraz przywracając pacjentom sprawność fizyczną. Po operacji spędza się w szpitalu kilka do kilkunastu dnia, a następnie pacjent musi przejść rehabilitację. Czasem zalecana jest także orteza biodra, która pozwala nieco usztywnić staw. Pierwszy etap rekonwalescencji trwa do 6 tygodni, kiedy to budowane jest wsparcie dla sztucznego stawu. Następnie pacjent uczy się już samodzielnie funkcjonować bez kul oraz usprawniana jest praca całej struktury.
Kiedy obowiązkowo udać się do lekarza?
Zdarza się, że dolegliwości bólowe są na tyle łagodne, że przez dłuższy czas odkładamy wizytę u lekarza. Są jednak sytuacje, gdy nie można z tym zwlekać. Do specjalisty powinniśmy się niezwłocznie udać, między innymi gdy:
- po upadku czujemy kłucie oraz ból promieniujący na pobliskie kończyny ;
- pojawia się nagły, ostry ból i dodatkowo nie możemy poruszać nogą ani biodrem;
- pojawia się nagłe krwawienie będące następstwem urazu biodra;
- staw wydaje się być zdeformowany lub w jakiś sposób odkształcony ;
- doszło do urazu, w trakcie którego słyszalny był wyraźny trzask w biodrze.
Powikłania nieleczonych problemów z biodrami
W sytuacji, gdy ból biodra jest spowodowany chwilowym przeciążeniem, pomoc lekarza może nie być konieczna. Jeśli jednak dolegliwość ta występuje przez dłuższy okres czasu, towarzyszą jej inne objawy lub jej nasilenie się zwiększa, powinniśmy skonsultować się ze specjalistą, najlepiej ortopedą. Brak podjęcia odpowiednich działań w celu wyleczenia kontuzji lub choroby może prowadzić to poważnych konsekwencji, takich jak:
- chroniczny problem z prawidłowym chodzeniem;
- ograniczenie ruchomości w stawie biodrowym;
- rozwój choroby zwyrodnieniowej;
- dyskomfort w codziennym funkcjonowaniu;
- śmierć – co jest oczywiście skrajnością. Jednak medycyna zna (i to wcale nieodosobnione) przypadki starszych osób, u których nastąpiło złamanie biodra, które zostało zlekceważone i w wyniku powikłań było bezpośrednią przyczyną zgonu.
Bibliografia
- Kwiatkowski, K. Skalski.; “Staw biodrowy-budowa, funkcje, modelowanie.”
- Andruszkiewicz, Anna, et al.; “Strategie radzenia sobie z bólem u pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi stawu biodrowego.”; Problemy pielęgniarstwa 16.3 (2008): 237-240.
- Klimiuk, Piotr Adrian , and Anna Kuryliszyn-Moskal.; “Choroba zwyrodnieniowa stawów.”; Reumatologia 50.2 (2012): 162-165.
- Nalazek, Anna, et al.; “Leczenie, diagnostyka i profilaktyka stawu biodrowego w chorobie zwyrodnieniowej.”; Journal of Health Sciences 4.1 (2014): 333-338.
- Giemza, Cz, et al.; “Zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych fizjoterapia a sposób utrzymywania równowagi ciała.”; Acta Bio-Optica et Informatica Medica. Inżynieria Biomedyczna 14.4 (2008): 280-281.
- Szczepański, Leszek, and Anna Szczepańska-Szerej.; “Zwodnicze maski kliniczne zespołów bólowych układu ruchu.”; Reumatologia 44 (2006): 315-319.